Słuch fonematyczny (fonemowy) leży u podstawy rozumienia wypowiedzi ustnych, umożliwiając prawidłowy odbiór i różnicowanie dźwięków mowy, czyli prawidłową analizę i syntezę słuchową wyrazu (wypowiedzi). Analiza i synteza słuchowa stanowią mechanizm czytania i pisania, obejmują następujące umiejętności: wyodrębnianie zdań z potoku mowy, wyrazów w zdaniach, a także sylab i głosek w wyrazach – w wyniku analizy słuchowej wyrazu dziecko potrafi podzielić go na sylaby np. kogut -> ko-gut, albo na głoski : kogut -> k-o-g-u-t, natomiast w wyniku syntezy potrafi scalić w układ słuchowy (wyraz) sylaby np. ko-gut -> kogut, albo głoski k-o-g-u-t -> kogut. Odpowiednio wykształcony słuch fonematyczny umożliwia również prawidłową wymowę, wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie (np. kosy-kozy, półka-bułka, bucik-budzik).
1. Rozpoznawanie dźwięków i szmerów – ( ćwiczenia przygotowawcze ) – zadaniem dziecka jest rozpoznanie zasłyszanych dźwięków.
- Rozpoznawanie głosów zwierząt zarejestrowanych na płycie CD – początkowo głosy zwierząt najbardziej znanych: np. psa, kota, krowy, kury, koguta, kaczki, potem głosy zwierząt, z którymi dzieci stykają się rzadziej, np.: kozy, osła, lwa, mewy, wrony.
- Odgadywanie odgłosów docierających zza parawanu, albo z sąsiedniego pomieszczenia np.: odgłos przelewania wody, rozdzierania papieru, telefonu, przesuwania krzesła, upadku piłki, kluczy, itd.;
- Rozpoznawanie dźwięków różnych instrumentów: bębenek, pianino, skrzypce, gitara, cymbałki itp.,
2. Odtwarzanie przez dzieci słyszanego rytmu
- Odtwarzanie przez dzieci rytmu przy pomocy wystukiwania patyczkiem o bębenek, cymbałki.
- Dobieranie rymów do podanego słowa np. jakie słowa rymują się ze słowem „mama” – dama, tama itp.
- Dokańczanie rymów – czytanie dziecku wierszyków rymowanych ( np. J. Tuwima „O panu Tralalińskim ) – dziecko ma dopowiedzieć rymy
3. Wyodrębnianie zdań w mowie, słów w zdaniach, głosek w słowach:
- Dziecko słucha krótkich wypowiedzi w postaci zdań prostych na temat obrazka np. To kotek. On pije mleko. Dziecko ma narysować tyle kresek, ile jest zdań.
- Układanie zdań przez dziecko na podstawie ilości patyczków / patyczki oznaczają słowa/np.I To Ola
II Tam stoi Tomek
III Cela ma małego brata - Podział wyrazów na sylaby ( początkowo dwusylabowych, później trzy i więcej sylabowych ).
- Segregowanie obrazków według ilości sylab.
- Rozpoznawanie obrazków zaczynających się od tej samej sylaby.
- Rozpoznawanie obrazków kończących się tą samą sylabą
- Wymyślanie nazw przedmiotów rozpoczynających się na podaną sylabę ( – bu – buty, budzik, la- lampka, laska, sza- szafka, szalik itp. )
- Wymyślanie słów kończących się na określoną sylabę np. „ki” : wor – ki, san – ki, zabaw – ki.
- Wyróżnianie i wybrzmiewanie samogłosek i spółgłosek na początku wyrazu – „ co słyszysz na początku wyrazu ?” ( np. O-la, k-ot, l- ampka )
- Grupowanie obrazków, których nazwy zaczynają się daną głoską
- Tworzenie wyrazów na podstawie podanej głoski początkowej
- Wyodrębnianie końcowej głoski „co słyszysz na końcu wyrazu?” ( np. zup-a, aut-o, pomido-r )
- Sztafeta wyrazowa – podawanie lub wybieranie wśród obrazków, w których nazwa jednego rozpoczyna się taką głoską, jaką kończy się nazwa drugiego ( np. rak – kot – tor- rolka itp. )
- Składanie wyrazów z usłyszanych głosek ( mówimy dziecku p-o-l-e ono mówi pole)
- Podział wyrazów na głoski ( mówimy dziecku koło ono mówi k-o-ł-o )
Proponowana literatura:
- B. Sawa, „ Jeżeli dziecko źle czyta i pisze”.
- red. A. Maurer, „Dźwięki mowy. Program kształtowania świadomości fonologicznej dla dzieci przedszkolnych i szkolnych”.
- B. Rocławski, „Nauka czytania i pisania”.