Aparat artykulacyjny – inaczej nasada. Zespół narządów mowy odpowiedzialnych za artykulację. Składa się z jamy ustnej, jamy nosowej, jamy gardłowej.
Ankyloglosja – skrócenie wędzidełka podjęzykowego. Skrócone wędzidełko ogranicza ruchy czubka języka, co może powodować utrudnienia w unoszeniu go do wałka dziąsłowego (za górnymi zębami) oraz wykonywania ruchów wibracyjnych. Może zatem utrudniać lub uniemożliwiać prawidłową artykulację głosek dziąsłowych [sz],[ rz],[ cz],[ dż],[ r],[ l].
Audiolog – specjalista w zakresie audiologii tj. zagadnień słuchu.
Elizje – dźwięk pusty. Zjawisko językowe polegające na braku realizacji głoski
Fonacja – wydawanie głosu przez człowieka w następstwie drgań więzadeł głosowych pod wpływem wydychanego powietrza. W czynności tej biorą udział rezonatory: jama ustna, nosowa i gardłowa.
Foniatra – Lekarze foniatrzy zajmują się zaburzeniami głosu i mowy u dzieci oraz osób dorosłych.
Frenotomia – zabieg przecięcia wędzidełka podjęzykowego w celu uzyskania głosek dziąsłowych podczas artykulacji.
Głoska – artykułowane dźwięki mowy.
Języczek – zakończenie podniebienia miękkiego. Języczek z czasie oddychania swobodnie zwisa, natomiast podczas mówienia podnosi się ku górze.
Kontaminacje – utworzenie nowego wyrazu przez połączenie, skrzyżowanie, nałożenie na siebie części dwóch podobnych wyrazów w jeden np. pstry + srokaty dało pstrokaty
Laryngolog – specjalista chorób gardła i krtani
Makroglosja języka – przerost języka. Wrodzone zmiany języka charakteryzujące się zbyt dużym rozmiarem języka, utrudniającym artykulację głosek. Towarzyszy zespołowi Downa, ale również spotykany jest u osób zdrowych. Zbyt duży język nie mieści się podczas artykulacji w jamie ustnej, co może powodować jego wysuwanie się między zęby.
Metatezy – przestawienie szyku głosek wewnątrz wyrazu np. „śmilak” zamiast ślimak. Zjawisko to jest charakterystyczne dla swoistej mowy dziecięcej.
Mowa bierna – zasób słów, które dziecko rozumie ale nie używa (rozumienie mowy).
Mowa czynna – zasób słów, które dziecko rozumie i używa w swoich wypowiedziach (posługiwanie się mową).
Mutyzm – niemożność posługiwania się mową, przy zachowanym jej rozumieniu z przyczyn psychologicznych. Występuje u osób, które mówiły, mają sprawne narządy mowne i nieuszkodzone ośrodki mózgowe mowy.
Mutyzm wybiórczy (selektywny, częściowy) – rodzaj mutyzmu, który występuje tylko w pewnych sytuacjach lub wobec pewnych osób.
Opóźniony Rozwój Mowy (ORM) – późniejsze (o około sześć lub więcej miesięcy) pojawienie się poszczególnych etapów rozwoju mowy. Rozwój mowy różni się od prawidłowego rozwoju mowy zarówno w aspekcie ilościowym czasu, jak i jakościowym tzn. w sensie biernie i czynnie opanowanych elementów mowy w określonym czasie. Wyróżniamy samoistny opóźniony rozwój mowy (SORM), którego przyczyny są związane z indywidualnym tempem i rytmem rozwoju dziecka oraz niesamoistny opóźniony rozwój mowy (NORM), będącego następstwem zaburzeń o określonej etiologii np. zaburzenia rozwoju psychoruchowego.
Połykanie infantylne – przy prawidłowym połykaniu czubek języka opiera się o wałek dziąsłowy. W przypadku infantylnego połykania spoczywa on płasko na dnie jamy ustnej lub wysuwa się między zęby. Powoduje to deformacje zgryzu np. zgryz otwarty oraz przyczynia się do powstania wad artykulacji.
Prawidłowy tor oddechowy – prawidłowe, fizjologiczne oddychanie odbywa się przez nos. Podczas mówienia wdycha się powietrze nosem i dodatkowo ustami, a wydycha ustami. U dzieci (w spoczynku) bardzo często obserwuje się patologiczne oddychanie przez usta. Może być ono przyczyną wielu schorzeń np. infekcji górnych dróg oddechowych, zaburzeń zgryzowych, dysfunkcji połykowych (patrz połykanie infantylne) a w konsekwencji prowadzić do wad wymowy.
Tachylalia – przyspieszone tempo mowy, bardzo często w następstwie przyspieszonego toku myślenia. Wypowiedzi są bardzo szybkie i liczne.
Wada wymowy – odstępstwa od ogólnopolskich norm wymawianiowych. To kategoria zaburzeń, których istotą jest nieprawidłowa realizacja dźwięków mowy.
Najczęściej spotykane wady wymowy to:
- Seplenienie międzyzębowe – podczas realizacji głosek s,z,c,dz lub sz,ż,cz,dż lub ś,ź,ć,dź język jest wsuwany między zęby
- Seplenienie boczne – podczas wymawiania głosek s,z,c,dz lub sz,ż,cz,dż lub ś,ź,ć,dź język jest ułożony niesymetrycznie i strumień powietrza uchodzi prawą lub lewą stroną.
- Parasygmatyzm – dotyczy głosek s,z,c,dz lub sz,ż,cz,dż lub ś,ź,ć,dź, które mogą być zastępowane np. szkoła = skoła, czapka = capka = ćapka (dziecko do 6 roku życia ma prawo wymawiać głoski w ten sposób)
- Kappacyam / gammacyzm – głoski k oraz g zastępowane są odpowiednio przez głoski t oraz d np. kot = tot, kogut = kodut
- Rotacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski r, np. r gardłowe, tylnojęzykowe
- Pararotacyzm – zastąpienie głoski r głoską l lub j np. ryba = jiba, rower = lowel
- Nosowanie – nosowe brzmienie głosek ustnych (sprawia wrażenie kataru lub zatkanego nosa) lub trudności w realizacji głosek nosowych np. m zastępowane jest przez b
- Mowa bezdźwięczna – głoski dźwięczne zastępowane są przez ich bezdźwięczne odpowiedniki np. dom = tom, woda = fota
Wady zgryzu – odchylenia w ustawieniu żuchwy w stosunku do szczęki. Najczęstsze wady zgryzu to zgryz otwarty, przodozgryz, tyłozgryz, zgryz głęboki.
Wędzidełko podjęzykowe – śluzówka łącząca w linii pośrodkowej dolną powierzchnię języka z dnem jamy ustnej. Zbyt krótkie wędzidełko (ankylkoglosja) ogranicza ruchy koniuszka języka i może być przyczyną wad artykulacyjnych głosek dziąsłowych [sz],[ rz],[ cz],[ dż],[ r],[ l].
Zaburzenie płynności mowy – niepłynność mówienia jest wpisana w mowę spontaniczną, ponieważ każdy z nas podczas mówienia bywa momentami niepłynny. Powtarzanie – głosek, sylab, wyrazów, części lub nawet całej frazy; przeciąganie, pauzy, zdarzają się kiedy jesteśmy zmęczeni, zdenerwowani, dotyczy również małych dzieci. Na niepłynność mówienia składa się: niepłynność semantyczną (chwilowa trudność w przechodzeniu od jednej myśli do drugiej – desynchronizacja treści), niepłynność syntaktyczna (chwilowa trudność w przechodzeniu od jednej struktury gramatycznej do drugiej – desynchronizacja formy językowej) oraz niepłynności fizjologicznej (problem z przejściem od jednej artykulacji do drugiej, do tego dochodzą skurcze mięśni oddechowych, fonacyjnych, artykulacyjnych podczas mówienia, czyli desynchronizacja substancji fonicznej). Wyróżnić można rozwojową normalną niepłynność mówienia (RNM) oraz patologiczną. Ta pierwsza to niepłynność semantyczna i syntaktyczna, czyli gramatyczna, jest to niespastyczna – nieskurczowa forma niepłynności, której przyczyny są natury psychologiczno – lingwistycznej. Z rozwojową niepłynnością mówienia (RNM) mamy do czynienia również u małych dzieci do ok. 5 – 7 roku życia, kiedy rozwój ich systemu językowego jest bardzo intensywny oraz owa niepłynność mówienia zmniejsza się wraz z wiekiem i doskonaleniem języka. Natomiast patologiczna niepłynność mówienia, inaczej jąkanie wczesnodziecięce, to postać niespastycznej (tak jak wyżej) oraz spastycznej, skurczowej niepłynności mówienia, czyli niepłynności fizjologicznej. W patologicznej niepłynności mówienia rozwój owej niepłynności zwiększa się, okresy niepłynności wydłużają, natomiast okresy poprawy w płynnym mówieniu skracają.
Zaburzenie słuchu fonematycznego – umiejętność odróżniania dźwięków mowy, na które składają się najmniejsze elementy języka – głoski . Zaburzenie słuchu fonematycznego powoduje trudności w rozróżnianiu wyrazów podobnych brzmieniowo np. kasa : kasza. Ponieważ dziecko nie odróżnia i nie identyfikuje głoski od innych, może to być przyczyną zaburzeń artykulacyjnych oraz trudności w nauce czytania i pisania.
Opracowano na podstawie:
„Z logopedią na ty” Ewa Małgorzata Skorek
„Jąkanie wczesnodziecięce” Zbigniew Tarkowski
„Logopedia. Pytania i odpowiedzi.” Podręcznik akademicki pod redakcją T. Gałkowskiego i G. Jastrzębowskiej.
Poracowała: Izabela Radel – logopeda